Schema van Terpen, Dijken en Polders
Na de IJstijd zorgden afsmeltende ijskappen voor een sterke zeespiegelstijging. Sediment werd afgezet, de kustlijn veranderde voortdurend. Toen de snelheid van de zeespiegelstijging afnam kon de Hollandse kust zich sluiten. Het land er achter verdronk en raakte overveend. In het noorden bleef de kustlijn open door minder aanvoer van sediment. Rond 1500 v.Chr. waren de kwelders konden zo hoog opslibd dat er vrijwel geen overstromingen meer plaats vonden. De vruchtbare kwelders konden in gebruik worden genomen. Aanvankelijk zullen ze zijn gebruikt als zomerpolders, waar buiten het stormseizoen vee kon worden geweid en op kleine schaal akkerbouw mogelijk was. Bij o.a. Peins is tijdens een opgraving een kleine ringdijk aangetroffen. Hij heeft waarschijnlijk rond rond akkertje gelegen en is ouder is dan de eerste Terpen. Vanaf +/-600 v.Chr. konden de kwelders in het zuiden permanent worden bewoond. Mensen wierpen terpen op om stormvloeden te kunnen doorstaan.
Naarmate de kwelder zich verder noordwaarts uitbreidde kon men op hogere kwelderwallen en oeverwallen langs slenken gaan wonen waardoor terpen in het noorden in rijen op oeverwallen liggen.
Het landschap zag er in de vroegste Terpenperiode anders uit. Boven de lijn Harns, Frjentsjer en Ljouwert lagen slikken en wadden. De Zuiderzee was een groot hoogveen met enklele meren in het centrum. Via een veenrivier waterden die af op de Waddenzee. De Middelzee en Lauwerszee waren nog rivieren. In de Romeinse tijd (50 v.Chr. - 250 n.Chr.) sloeg de zee gaten in de kust. Er kwam een verbinding tussen de meren van het Zuiderzeegebied en de Waddenzee tot stand. De bevolking groeide waardoor de druk op het land toenam. Men begon met het ontwateren van het veen. Na het vertrek van de Romeinen nam de bevolking sterk af en kwamen de ontginningen van het veen stil te liggen.
Enkele eeuwen later werd de draad weer opgepakt en kwam de ontginning van het veen op gang. Hierdoor daalde de bodem, wat de komberging in het zuiden tijdens hoogwater sterk vergrootte. Het gevaar kwam daardoor via de achterdeur. De toegenomen stroming maakte van de riviertjes Boorne en Lauwers/Hunze slenken die konden uitgroeien tot brede estuaria. Om de vruchtbare kwelders tegen de Zee te beschermen werden vanaf de 9e eeuw steeds meer dijken aangelegd. Dit begon met ringdijken rond dorpsgebieden, de Moederpolders. Waar dijken een slenk afsloten werden sluizen of duikers geplaatst die het zeewater buiten hielden maar water uit de polder lieten afstromen. Stukje bij beetje werd meer land door dijken beschermd. De gedetailleerde geschiedenis van bedijkingen is af te lezen op het kaartje. Grote delen van de ontgonnen venen verdwenen door de bodemdaling permanent onder water, als gevolg daarvan zijn de Friese Meren ontstaan.
Bedijking van Westergo
Bedijking van Oostergo
Inpolderen van de Middelzee
Overig
Buitendijkse kwelderrestanten
Kwelderwallen
Terpen
Zeedijken en voormalige zeedijken
Landaanwinning, droogleggingen
Klei op veen
Water
Spuisluis
Zeegemaal